Czasopismo | CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA | Rocznik 2024 - zeszyt 12

Możliwość powstawania biofilmów w systemach klimatyzacji i wentylacji

Possibility of Biofilm Formation in Air Conditioning and Ventilation Systems

10.15199/9.2024.12.4

KATARZYNA PIEKARSKA

nr katalogowy: 151888
10.15199/9.2024.12.4

Streszczenie

Mikroorganizmy rzadko występują w postaci planktonicznej, czyli w formie pojedynczych rozproszonych komórek. Szybko osiedlają się na różnych wilgotnych powierzchniach w formie skupisk, tworząc zróżnicowane gatunkowo zespoły zwane biofilmem. Biofilmy można znaleźć nie tylko w środowisku przyrodniczym i w organizmach żywych, ale także w środowiskach przemysłowych, w systemach dystrybucji wody, czy w systemach wentylacji i klimatyzacji (HVAC). W biofilmie mogą występować mikroorganizmy chorobotwórcze powodując poważne problemy epidemiologiczne. Coraz więcej badań prowadzonych w ostatnich latach wskazuje na to, że centrala wentylacyjna oraz systemy klimatyzacyjne mogą być źródłem drobnoustrojów powodujących zanieczyszczenie biologiczne pomieszczeń. Wirusy i bakterie bytujące w powietrzu zewnętrznym znacząco przyczyniają się do ich koncentracji w pomieszczeniach, ponieważ biaerozole skutecznie przenikają ze środowiska zewnętrznego do powietrza wewnętrznego i mogą krążyć w systemach klimatyzacyjnych. Systemy, w których powietrze ma bezpośredni kontakt z wodą, są podatne na zanieczyszczenie, ponieważ woda stanowi dobre środowisko do rozmnażania się mikroorganizmów. Urządzenia klimatyzacyjne mają za zadanie schładzać powietrze, czego konsekwencją jest powstawanie skroplin. Powstałe skropliny są idealnym środowiskiem do wzrostu i rozprzestrzeniania mikroorganizmów, w tym potencjalnie patogennych i antybiotykoopornych bakterii. W artykule przedstawiono przegląd literaturowy na temat występowania i tworzenia się biofilmów z uwzględnieniem zagrożeń zdrowotnych związanych z występowaniem tak zorganizowanych przestrzennie drobnoustrojów. Omówiono również przyczyny i zagrożenia mikrobiologiczne płynące z tworzenia się błon biologicznych wewnątrz urządzeń klimatyzacji i wentylacji. Wykazano, że istnieje konieczność identyfikacji potencjalnych źródeł zanieczyszczeń w budynkach w celu zmniejszenia ryzyka narażenia użytkowników. Przyszłe badania powinny skupić się na ilościowej ocenie wpływu różnych czynników na mikrobiom wewnątrz klimatyzatorów i w pomieszczeniach oraz na opracowaniu skutecznych metod czyszczenia i dezynfekcji systemów HVAC.

Abstract

Microorganisms rarely occur in a planktonic form, i.e. in the form of single, dispersed cells. They quickly settle on various humid surfaces in the form of clusters, creating species-diverse communities called biofilms. Biofilms can be found not only in the natural environment and in living organisms, but also in industrial environments, in water distribution systems, and in ventilation and air conditioning (HVAC) systems. Pathogenic microorganisms may occur in the biofilm, causing serious epidemiological problems. An increasing number of studies conducted in recent years indicate that ventilation units and air conditioning systems may be a source of microorganisms causing biological contamination of rooms. Particles of viruses and bacteria in outdoor air contribute significantly to their concentration indoors, as particulate matter has been shown to effectively migrate from the outdoor environment into indoor air and circulate throughout air conditioning systems. Systems where air comes into direct contact with water are susceptible to contamination because water provides a good environment for microorganisms to breed. Air conditioning devices are designed to cool the air, which results in the formation of condensate. The resulting condensates are an ideal environment for the growth and spread of microorganisms, including potentially pathogenic and antibiotic-resistant bacteria. The article presents a literature review on the occurrence and formation of biofilms, taking into account the health risks related to the presence of such spatially organized microorganisms. The causes and microbiological hazards resulting from the formation of biological membranes inside air conditioning and ventilation devices were also discussed. It has been shown that there is a need to identify and manage potential sources of pollution in buildings in order to reduce the risk of user exposure. Future research should focus on quantifying the impact of various factors on the microbiome inside air conditioners and indoors and on developing effective methods for cleaning and disinfecting HVAC systems.

Słowa kluczowe

Keywords

Bibliografia

[1] Ailu Yan Wu, Irvan Chen, Luhung Elliott, Gall T., Cao Qingliang, Wei- Chung Victor Chang, Nazaroff William W. 2016. „Bioaerosol deposition on an air-conditioning cooling coil”. Atmospheric Environment, Volume 144, Pages 257-265.
[2] Aparna M.S., Yadav S.2008. „Biofilms: Microbes and disease”. Brazilian Journal of Infectious Diseases. vol. 12, No. 6, pp. 526-530.
[3] Bakker A., Siegel J.A., Mendell M.J., Prussin A.J., Marr L.C., Peccia J. 2020. “Bacterial and fungal ecology on air conditioning cooling coils is influenced by climate and building factors”, Indoor Air 30, 326-334.
[4] Bjarnsholt T., 2013. „The role of bacterial biofilms in chronic infections”. Acta Pathol. Microbiol. Immunol. Scand. 121 (Suppl. 136), 1-51.
[5] Bjarnsholt, T., Ralfkiaer, U., & Malone, M. 2022. APMIS 2022 focus issue on human microbiome in disease and pathology. APMIS, 130 (12), 689.
[6] Bjørn E. Christensen.1989. „The role of extracellular polysaccharides in biofilms”. Journal of Biotechnology, Volume 10, Issues 3-4, 1989, Pages 181-202.
[7] Błaszczyk M.K. 2023. Mikrobiologia środowisk. PWN, Warszawa.
[8] Bordi Ch., De Bentzmann S., 2011. „Hacking into bacterial biofilms: a new therapeutic challenge”. Ann. Intens. Care 1, 1-19.
[9] Carducci, A., Federigi, I.,& Verani,M. 2020. „Covid-19 airborne transmission and its prevention: Waiting for evidence or applying the precautionary principle?” Atmosphere (Basel)., 11, 1-21.
[10] Charkowska A. 2009. „Przyczyny i źródła zanieczyszczeń instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych”. Rynek Instalacyjny 3.
[11] Charkowska A. 2024. „Higiena instalacji wentylacyjnych – „Klasyfikacja instalacji wentylacyjnych i metody ich kontroli oraz czyszczenia”. Rynek Instalacyjny 3.
[12] Charkowska A., Tabernacka A. 2024. „Mikroorganizmy w instalacjach klimatyzacyjno-wentylacyjnych szpitali”. Cyrkulacje. Powietrze, Wentylacja, Klimatyzacja, 2024, nr 80, s.47-51.
[13] Cłapa Tomasz, Selwet Marek, Narożna Dorota. 2016. „Życie w społeczności – warunki powstawania biofilmu” Kosmos, Vol. 65, 3, 463-468.
[14] Costerton J. W., Stewart P. S. 2021. „Groźne biowarstewki”. Świat Nauki. 10, 61-67.
[15] Costerton, J. William; Lewandowski, Zbigniew; Caldwell, Douglas E.; Korber, Darren R.; Lappin-Scott, Hilary M. 1995. „Microbial Biofilms”. Annual Review of Microbiology. 49: 711-745.
[16] Czaczyk K. 2004. „Czynniki warunkujące adhezję drobnoustrojów do powierzchni abiotycznych”. Postępy Mikrobiologii 2004, vol. 43, nr 3, ss. 267-283.
[17] de Sousa T, Hebraud M, Dapkevicius M, Maltez L, Pereira JE, Capita R, et al. 2021.”Genomic and metabolic characteristics of the pathogenicity in pseudomonas aeruginosa”. Int J Mol Sci. 22(23):12892.
[18] Donlan R.M. 2002. „Biofilms: Microbial life on surfaces. Emerging Infectious Diseases”. Vol. 8, pp. 136-151.
[19] Ebisz M, Król K, Lar K, Mroczek A, Zbrojkiewicz E, Kopciak M. 2016. „Ryzyko zdrowotne wynikające z narażenia na bioaerozol w placówkach ochrony zdrowia”. Med Srod. 19(2):55-62.
[20] Erdei-Tombor, P., Kiskó G., Taczman-Brückner A. 2024. „Biofilm Formation in Water Distribution Systems”. Processes, 12, 280.
[21] Futoma-Kołoch B., Tobiasz A. 2010. „Toksyny bakteryjne jako czynniki wirulencji”. Diagnostyka laboratoryjna, Laboratorium 9-10.
[22] Grimaud, R., Sivadon, P., Barnier, C., Urios, L. 2019. „Biofilm formation as a microbial strategy to assimilate particulate substrates”. Environ. Microbiol. Rep. 11, 749-764.
[23] Gu Y, Zhong K, Cao R, Yang Z. 2022. „Aqueous lithium chloride solution as a non-toxic bactericidal and fungicidal disinfectant for airconditioning systems: Efficacy and mechanism”. Environ Res., 212 (Pt A):113112. Epub . PMID: 35346655.
[24] Guoliang Liu, Manxuan Xiao, Xingxing Zhang, Csilla Gal, Xiangjie Chen, Lin Liu, Song Pan, Jinshun Wu, Llewellyn Tang, Derek Clements- Croome, 2017. „A review of air filtration technologies for sustainable and healthy building ventilation”. Sustainable Cities and Society, Volume 32, Pages 375-396.
[25] Guzmán-Soto, I., McTiernan, C., Gonzalez-Gomez M., Ross A., Gupta, K., Suuronen, E.J., Mah, T.-F., Griffith M., Alarcon, E.I. 2021. „Mimicking biofilm formation and development: Recent progress in in vitro and in vivo biofilm models”. iScience, 24, 102443.
[26] Jiang Z, Nero T, Mukherjee S, Olson R, Yan J. 2021. „Searching for the secret of stickiness: how biofilms adhere to surfaces”. Front Microbiol. 12:686793.
[27] Kłosok-Bazan I. 2014. „Próba zastosowania nanocząstek srebra do kondycjonowania wody w obiegu chłodni kominowej. Ochrona Środowiska, vol. 36, nr 2.
[28] Kołwzan B. Analiza zjawiska biofilmu – warunki jego powstawania i funkcjonowania.2011. Ochrona Środowiska, Vol. 33 Nr 4, 3-14.
[29] Kormas K, Neofitou C, Pachiadaki M, Koufostathi E. 2010. „Changes of the bacterial assemblages throughout an urban drinking water distribution system”. Environ Monit Assess. 165, p. 27-38.
[30] Korta-Pepłowska M. Chmiel M.J., Frączek K. 2016. „Zagrożenia mikrobiologiczne w środowisku pomieszczeń”. Medycyna Środowiskowa 19, 48-54.
[31] Kretschmer M., Schüßler C. A., Lieleg O. 2021. „Biofilm Adhesion to Surfaces is Modulated by Biofilm Wettability and Stiffness”. Adv. Mater. Interfaces. 8, 2001658.
[32] Królasik J., Żakowska Z., Krępska M., Klimek L., Szosland-Fałtyn A. 2011. „Dynamika tworzenia biofilmów bakteryjnych na materiałach konstrukcyjnych linii technologicznych w przemyśle spożywczym”. Postępy Nauki i Technologii Przemysłu Rolno-Spożywczego. t. 66 nr 2.
[33] Królasik J.2007. „Biofilm – podstawowa forma życia drobnoustrojów w instalacjach chłodniczych i klimatyzacyjnych”. Technika chłodnicza i klimatyzacyjna. nr 9, s. 348-351.
[34] Kumar, P., Kausar, M.A., Singh, A.B. et al. 2021 „Biological contaminants in the indoor air environment and their impacts on human health”. Air Qual Atmos Health 14, 1723-1736.
[35] Leginowicz M, Siedlecka A, Piekarska K. 2018. „Biodiversity and antibiotic resistance of bacteria isolated from tap water in Wrocław, Poland”. EPE 44(4):85-98.
[36] Lewandowski Z., Boltz J.P.2011. „Biofilms in water and wastewater treatment”. Treatise on Water Science. Vol. 4, pp. 529-570.
[37] Li J., Cao J., Zhu Y., Yao M. 2020. “Global survey of antibiotic resistance genes in air”, Environ. Sci. Technol. 52, 10975-10984.
[38] Li Y-H., Tian X. 2012. „Quorum sensing and bacterial social interactions in biofilms”. Sensors, 12, 2519-2538.
[39] Li,W., Zheng, T., Ma, Y., Liu, J.2019. „Current status and future prospects of sewer biofilms: Their structure, influencing factors, and substance transformations”. Sci. Total Environ. 695, 133815.
[40] Lv, Y., Hu, G., Wang, C. et al. 2017. „Actual measurement, hygrothermal response experiment and growth prediction analysis of microbial contamination of central air conditioning system in Dalian”. China. Sci Rep 7, 44190.
[41] Maamar S., Hu J., Hartmann E. 2020. „Implications of indoor microbial ecology and evolution on antibiotic resistance, Journal of Exposure Science & Environmental Epidemiology” 30, 1-15.
[42] Marcinkowski J.T., Konopielko Z. 2021. Ponadczasowa misja higieny i epidemiologii. Dom Wydawniczy ELIPSA, Oficyna Wydawnicza Uczelni Łazarskiego, Warszawa.
[43] Marjanowski J., Nalikowski A. 2027. „Jakość wody w układach chłodzenia”. Przegląd mleczarski 4/2007.
[44] Meganathan Yogesan, Vishwakarma Archana, Ramya Mohandass, 2022. „Biofilm formation and social interaction of Leptospira in natural and artificial environments”. Research in Microbiology, Volume 173, Issue 8, 103981.
[45] Michałkiewicz M. 2018. „Powstawanie, przenoszenie i szkodliwość bioaerozoli emitowanych do powietrza atmosferycznego”. Ochrona Środowiska, vol. 40, nr 4, pp 21-30.
[46] Mikroorganizmy: pozytywna i negatywna rola w inżynierii środowiska /pod redakcją Marii Łebkowskiej i Moniki Załęskiej-Radziwiłł/. 2026. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
[47] Monds RD, O´Toole GA. 2009. „The developmental model of microbial biofilms: ten years of a paradigm up for review. Trends Microbiol.” 2: 73-87.
[48] Moryl Magdalena. 2015. „Egzopolimery macierzy biofilmu jako czynniki wirulencji mikroorganizmów w rozwoju chorób człowieka”. Postepy Hig Med Dosw (online) 69: 1485-1498.
[49] Muhsin J., Wisal A., Saadia A., Fazal J, Muhammad I., Muhammad N., Hussain N., Tahir A., Muhammad A., Muhammad R., Muhammad K. A. 2018. „Bacterial biofilm and associated infections”. Journal of the Chinese Medical Association 81(1): p 7-11.
[50] Myszka Kamila, Czaczyk Katarzyna. 2011. „Rola egzopolisacharydów mikrobiologicznych w technologii żywności”. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4 (41), 18-29.
[51] Nathanson T. 2001.„Prevention and Maintenance Operations”. In: Indoor Air Quality Handbook, red. Spengler J.D., Samet J.M., USA.
[52] Nobuo Hamada, Tadao Fujita, 2002. „Effect of air-conditioner on fungal contamination”. Atmospheric Environment, Volume 36, Issue 35, Pages 5443-5448.
[53] Paul L. Bishop.1997.„Biofilm structire and kinetics”. Water Science and Technology,Volume 36, Issue 1, Pages 287-294,
[54] Piekarska K., Trusz A., Szczęśniak S. 2018. „Bacteria and fungi in two air handling units with air recirculating module”, Energy and Buildings, Volume 178, Pages 154-164.
[55] Piekarska K., Trusz A., Szczęśniak S. 2018. „Bacteria and fungi in two air handling units with air recirculating module”. Energy and Buildings, vol 178, pages 154-164.
[56] Qian Jia Jia, Zhao Liu E., Xiong Xin Li, Wu Xiong Chenxi. 2024. „Biofilm formation on microplastics and interactions with antibiotics, antibiotic resistance genes and pathogens in aquatic environment”. Eco-Environment & Health, Volume 3, Issue 4, 2, Pages 516-528.
[57] Ribeiro Edna Mira, Ana Rita, Ponte Tomás, Oliveira Ketlyn, 2022. „7 – Airborne transmission of bacteria bioburden”, Editor(s): Fernando Pacheco-Torgal, Volodymyr Ivanov, Joseph O. Falkinham, In Woodhead Publishing Series in Civil and Structural Engineering, Viruses, Bacteria and Fungi in the Built Environment, Woodhead Publishing. Pages 127-145.
[58] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dziennik Ustaw 2011, nr 33, poz. 166.
[59] Salyers Abigail A., Whitt Dixie D. 2012. „Mikrobiologia. Różnorodność, chorobotwórczość i środowisk”. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
[60] Sibanda T., Selvarajan R., JO Ogola H., Obieze C.C.2021. „Distribution and comparison of bacterial communities in HVAC systems of two university buildings: Implications for indoor air quality and public health Memory Tekere”. Environ Monit Assess, 193: 47.
[61] Sibel Menteşe.2022. „8 – Airborne bacteria and sick building syndrome (SBS)”, Editor(s): Fernando Pacheco-Torgal, Volodymyr Ivanov, Joseph O. Falkinham, In Woodhead Publishing Series in Civil and Structural Engineering, Viruses, Bacteria and Fungi in the Built Environment, Woodhead Publishing, Pages 147-178.
[62] Siedlecka, A., Wolf-Baca M. Piekarska K.2021. „Microbial communities of biofilms developed in a chlorinated drinking water distribution system: A field study of antibiotic resistance and biodiversity”. Science of the Total Environment. 2021, Volume 774, 20 June 2021, 145113.
[63] Siemiński M. 2007, Środowiskowe zagrożenia zdrowia. Inne wyzwania, Warszawa PWN.
[64] Siemiński M. 2015. „Epidemie i endemie chorób bakteryjnych, wirusowych i pasożytniczych jako zagrożenie bezpieczeństwa środowiskowego”. W: Środowiskowe zagrożenia zdrowia. Inne wyzwania, Warszawa PWN.
[65] Solis-Velazquez O.A., Gutiérrez-Lomelí M., Guerreo-Medina P.J., Rosas- García M.L., Iñiguez-Moreno M., Avila-Novoa M.G. 2021. „Nosocomial pathogen biofilms on biomaterials: Different growth medium conditions and components of biofilms produced in vitro”. Journal of Microbiology, Immunology and Infection, Volume 54, Issue 6, Pages 1038-1047.
[66] Stefaniak Ł., Szczęśniak S., Walaszczyk J., Rajski K., Piekarska K., Danielewicz J. 2025. „Challenges and future directions in evaporative cooling: Balancing sustainable cooling with microbial safety”. Building and Environment, Volume 267, Part A, 112292.
[67] Stetzenbach LD. 2009. „Airborne Infectious Microorganisms”. Encyclopedia of Microbiology. 175-82. doi: 10.1016/B978-012373944-5. 00177-2. Epub 17. PMCID: PMC7150350.
[68] Stewart Philip S., Murga Ricardo, Srinivasan Rohini, de Beer Dirk.1995. „Biofilm structural heterogeneity visualized by three microscopic methods”. Water Research, Volume 29, Issue 8, Pages 2006-2009.
[69] Stewart, Philip S.; William Costerton, J. 2001. „Antibiotic resistance of bacteria in biofilms”. The Lancet. 358 (9276): 135-138.
[70] Sutherland I.W. 2001. „Biofilm exopolysaccharides: a strong and sticky framework. Microbiology” 147: 3-9.
[71] Sykes P., Morris R.H.K., Allen J.A., Wildsmith J.D., Jones K.P. 2011. „Workers’ exposure to dust, endotoxin and β-(1-3) glucan at four largescale composting facilities”. Waste Menagement 31: 423-430.
[72] Szlauer Wojciech, Obłąk Ewa, Paluch Emil, Baldy-Chudzik Katarzyna. 2019. „Biofilm i metody jego eradykacji”. Postepy Hig Med Dosw. 73: 397-413.
[73] Tang JW. 2009. „The effect of environmental parameters on the survival of airborne infectious agents”. J R Soc Interface. 2009 Dec 6;6 Suppl 6(Suppl 6):S737-46. doi: 10.1098/rsif.2009.focus. Epub 2009 Sep 22. PMID: 19773291; PMCID: PMC2843949.
[74] Traczewska T., Szczepanik Z., Piekarska K., Trusz A.M., Rucki Z., Sitarska M.E., Biedroń I.M. 2010 „Deposition of tap water bacteria on conductive surfaces – measurement possibilities”. W: Microorganisms in the environment and environmental engineering from ecology to technology eds. Krystyna Olańczuk-Neyman, Hanna Mazur-Marzec. Gdańsk; Gdynia: The Committee of Environmental Engineering Polish Academy of Science, s. 203-215. (Monografie – Polska Akademia Nauk. Komitet Inżynierii Środowiska; nr 64).
[75] Trusz A., Ghazal H., Piekarska K. 2020. „Seasonal variability of chemical composition and mutagenic effect of organic PM2.5 pollutants collected in the urban area of Wrocław (Poland)”. Science of the Total Environment. vol. 733, art. 138911.
[76] Walser S.A., Gerstner D. G., Brenner B., Bünger J., Eikmann T., Janssen B., Kolb S., Kolk A., Nowak D., Raulf M., Sagunski H., Seldmaier N., Suchenwirth R., Wiesmüller G., Wollin K.-M., Tesseraux I., Herr C.E.W. 2015. “Evaluation of exposure – response relationships for health effects of microbial bioaerosols – A systematic review”. International Journal of Hygiene and Environmental Health 218: 577-589.
[77] Yang Lv, Chunyang Wang, Wenjie Yuan, Shanshan Wei, Jiaoqi Gao, Boyuan Wang, Fangchao Song.2016.„Actual Measurement and Analysis on Microbial Contamination in Central Air Conditioning System at a Venue in Dalian, China”. Procedia Engineering, Volume 146, Pages 147-154.
[78] Yogesan Meganathan, Archana Vishwakarma, Mohandass Ramya, 2022. „Biofilm formation and social interaction of Leptospira in natural and artificial environments”. Research in Microbiology, Volume 173, Issue 8, 103981, ISSN 0923-2508.
[79] Zhijian Liu, Shengyuan Ma, Guoqing Cao, Chong Meng, Bao-Jie He. 2018. „Distribution characteristics, growth, reproduction and transmission modes and control strategies for microbial contamination in HVAC systems: A literature review”, Energy and Buildings, Volume 177, Pages 77-95, ISSN 0378-7788.

Jeśli masz wykupiony/przyznany dostęp - zaloguj się. Skorzystaj z naszych propozycji zakupu!

Publikacja


CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA- e-publikacja (pdf) z zeszytu 2024-12 , nr katalogowy 151888 licencja: Osobista Produkt cyfrowy Nowość	10.00 zł

Zeszyt


CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA- e-zeszyt (pdf) 2024-12 licencja: Osobista Produkt cyfrowy Nowość	38.00 zł

Prenumerata

CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA - prenumerata cyfrowa
licencja: Osobista

Produkt cyfrowy
Promocja
Nowość

360.00 zł

CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA - papierowa prenumerata roczna + wysyłka
licencja: Osobista

Szczegóły pakietu

Nazwa
CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA - papierowa prenumerata roczna	432.00 zł brutto 400.00 zł netto 32.00 zł VAT (stawka VAT 8%)
CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA - pakowanie i wysyłka	42.00 zł brutto 34.15 zł netto 7.85 zł VAT (stawka VAT 23%)

474.00 zł

CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA - PAKIET prenumerata PLUS
licencja: Osobista

Szczegóły pakietu

Nazwa
CIEPŁOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA - PAKIET prenumerata PLUS (Prenumerata papierowa + dostęp do portalu sigma-not.pl + e-prenumerata)	552.00 zł brutto 511.11 zł netto 40.89 zł VAT (stawka VAT 8%)

552.00 zł

Zeszyt

2024-12

Twój Koszyk

Publikacja

Zeszyt

Prenumerata

Zeszyt

Czasopisma